Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani
Refilwe Morongwa Ramagoshi
Tebogo Matshana
Tshivenḓa
Longer paragraphs

——


Fhano Afurika Tshipembe ḓuvha ḽa 16 Nyendavhusiku ndi holodei.
-
Heyi bugu i malugana na Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani.
-
Ni ḓo guda nga ha ḓivhazwakale yaḽo, na uri ndi ngani ḽi ḽa ndeme.
1
Makhulu vha mukalaha vho ṱalela thelevishini hayani nga Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani.
-
“Makhulu, uMkhonto we Sizwe ndi mini? Nahone vhupfumedzani ndi mini?” hu vhudzisa Puseletso.
-
“Ene u vhudzisesa mbudziso nnzhi nga tshifhinga tshithihi. Kha thetshelese, ndi mu gudise!” vha ralo makhulu.
2
“Vha MK vho vha vhe maswole a ANC. Vho vha vha tshi lwa na muvhuso wa tshiṱalula.
-
Tshiṱalula tsho vha tshi u khethulula vhathu Vharema,” hu ṱalutshedza makhulu.
-
Vha ri, “Ṋamusi vhathu vho takala ngauri ndi ḓuvha ḽa u hangwelana na u pfumedzana.”
3
“U kha ḓi humbula musi u tshi fhedza vhege yoṱhe u sa ambi na Dikeledi?” Hu vhudzisa makhulu.
-
Puseletso a tenda nga ṱhoho.
-
“Nga zwiṱuku nga zwiṱuku no dovha na vha dzikhonani?” Puseletso a dovha a tenda nga ṱhoho.
-
“Zwenezwo ndi u hangwelana na u pfumedzana,” makhulu vha a ṅwethuwa.
4
“Ḽa 16 Nyendavhusiku ndi ḓuvha ḽa u hangwelana na u pfumedzana,” makhulu vha bvela phanḓa.
-
“Heḽi ḓuvha ḽi na ḓivhazwakale ndapfu. Nganea yaḽo i thoma nga nndwa ye ya vha hone kalekale, nga ḽa 16 Nyendavhusiku 1838.”
5
“Nga ḽeneḽo ḓuvha kha ḓivhazwakale, mmbi ya Khosi Dingane wa Vhazulu o lwa nndwa khulu na mmbi ya Vhavoortrekker tsini na Mulambo wa Ncome.”
-
“Ho kunda nnyi?” Puseletso u a vhudzisa.
6
Makhulu vha fhindula, “Vhavoortrekker ndi vhone vhe vha kunda. Lwa tshifhinga tshilapfu vho vha vha tshi pembelela gundo ḽavho nga ḽa 16 Nyendavhusiku. Vho vha vha tshi ḽi vhidza uri ndi Ḓuvha ḽa Muano.
7
Nga murahu, nga 1962 nga ḽa 16 Nyendavhusiku, ha vhumbiwa uMkhonto we Sizwe.
-
Ho vha hu maswole a ANC o ḓiimiselaho u lwisana na muvhuso wa tshiṱalula.
8
“Makhulu, ndi mini tsho ṱuṱuwedzaho vha uMkhonto we Sizwe uri vha lwe nga murahu ha miṅwaha minzhi ya tshiṱalula?” hu vhudzisa Puseletso.
-
“Ho vha hu na zwiitisi zwo vhalaho. Zwe zwa itea kha matshi ya u gwalabela dzidompas tsho vha tshiitisi tshihulwane,” hu amba makhulu.
-
“Dompas ndi mini?” hu vhudzisa Puseletso.
9
Makhulu vha fhindula, “Dompas ndi basa ya kale. Vhathu Vharema vhoṱhe vho vha vha tshi kombetshedzwa u fara yeneyi basa.
-
“Nga 1960, kha matshi u si na dzikhakhathi wa u gwalabela u fara dzenedzi basa, mapholisa vho ṱhasela vhagwalabi. Mapholisa a tshiṱalula vho vhulaha na u huvhadza vhathu, ngei Sharpville Gauteng.”
10
“Nndwa dza kale dzo fhandekanya vhathu Vharema na Vhatshena,” Makhulu vha femela nṱha.
-
Vha ri: “Vhukonani vhu nga fhaṱwa fhedzi arali hu na ngoho. Hu fanelwa u ḓivhiwa uri ho itea mini vhukati ha vhathu Vharema na Vhatshena nga ṅwambo wa tshiṱalula.”
11
“Zwi a konadzea u hangwelana nga murahu ha dzinndwa nngafhaḽa?” Puseletso u a vhudzisa.
-
“Hai! A zwo ngo leluwa. Fhedzi u itela uri ri bvele phanḓa, u hangwelana na u pfumedzana ndi zwa ndeme kha vhathu,” makhulu vha a fhindula.
-
Vhupfumedzani a vhu itei nga u ṱavhanya. Vhupfumedzani vhu dzhia tshifhinga tshilapfu,” vha engedza.
12
“Arali muthu a khakha, u fanela u amba ngoho nahone a humbele pfarelo kha muthu we a mu khakhela. Nga murahu, vha nga kona u thoma u lugisa vhushaka,” makhulu vha a ṱalutshedza.
-
“No thetshelesa zwavhuḓi. Kha ri ṱalele zwine na ṱoḓa u zwi ṱalela kha thelevishini!” makhulu vha a ṅwethuwa.
13

——Mbudziso


  1. Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani ḽi pembelelwa lini? Ndi ngani ḽi holodei?
  2. Vha Umkhonto we Sizwe ndi vhonnyi?
  3. Vhavoortrekker ndi vhonnyi?
  4. Tshiṱalula ho vha hu mini?
  5. Nga maipfi aṋu, ṱalutshedzani zwine u ‘pfumedzana’ zwa amba zwone.
  6. Vhathu vha nga swikelela hani vhupfumedzani?
  7. Ni humbula uri u pfumedzana ndi zwa ndeme? Ṱalusani.
  8. Humbulani nga muthu wa haṋu kana tshikoloni ane na fanela u pfumedzana nae. Ṅwalani nḓila ine na ḓo zwi ita ngayo.
14

——Bugu dza tsielano iyi


  • Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani
  • Ḓuvha ḽa Mbofholowo
  • Ḓuvha ḽa Vhufa
  • Ḓuvha ḽa Pfaneleo dza Vhathu
  • Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi
  • Ḓuvha ḽa Vhashumi
  • Ḓuvha ḽa Vhaswa
15

——


Heyi bugu ya nganea yo itwa na u ṅwalwa nga Lutswana, sa tshipiḓa tsha phurodzhekthe ya Zenex Ulwazi Lwethu ya bugu dza u vhala ya 2020.
16
Attribution CC BY
Your attribution should include the following:
Title: Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani
Author/s: Refilwe Morongwa Ramagoshi
Translator/s: Tshedza Tlhako
Illustrator/s: Tebogo Matshana
Assurer/s: Doris Manyamalala
Language: Tshivenḓa

© Zenex Foundation - Saide 2025

CC BY includes the following elements:
 BY   – Credit must be given to the creator