Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi
Thelma Mhlari
Khanyisa Masemola
Tshivenḓa
Longer paragraphs

——


Fhano Afurika Tshipembe, ḽa 9 Ṱhangule ndi holodei ya lushaka. Ndi Ḓuvha ḽa Lushaka ḽa Vhafumakadzi.
-
Heyi nganea ndi ya malugana na ḓivhazwakale ya ḽeneḽo ḓuvha na zwi itaho uri ḽi dzule ḽi ḽa ndeme na ṋamusi.
1
Lerato na Khanyisa vha khou ya ḽaiburari musi tshikolo tsho no bva. Vha khou ya u ita tshuṅwahaya.
-
“Ni khou ita mini ṋamusi?” hu vhudzisa Khanyisa.
-
Lerato a fhindula, “Ndi khou ṱoḓa zwo engedzeaho nga Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi. Khamusi ndi ḓivhazwakale i boraho.”
2
“Ni siriyasi mathina? A i bori!” hu amba Khanyisa.
-
A bvela phanḓa, “Mudededzi washu vho ri ṋea hoyu mushumo kha kotara yo fhiraho. Na nṋe ndo vha ndi tshi humbula uri i ḓo bora. Fhedzi irini ndi ni vhudze zwe nda zwi guda nga Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi!”
-
“Ndo thetshelesa!” hu fhindula Lerato.
3
“Ho vha hu nga vho-1950, musi hu tshi kha ḓi bva u thoma tshiṱalula,” hu thoma Khanyisa.
-
“Muvhuso wa tshiṱalula wo vha u tshi ṱoḓa uri vhathu vhatswu vhoṱhe vha fare ‘basa,’ kana ID. Muvhuso wa vhukoḽoni wo vha wo no thoma sisṱeme ya basa.
-
Vhathu vhatswu vho vha vha sa tshimbili vho vhofholowa.”
4
“U bva nga 1912, vhafumakadzi vho vha vho no thoma u gwalabela u tshimbila vho fara dzibasa Afrika Tshipembe.
-
Nga 1913, tshigwada tsha vhafumakadzi, vho rangwa phanḓa nga Charlotte Maxeke, vho fhisa basa dzavho phanḓa ha ofisi dza masipala. Vha lwa na mapholisa!”
5
“U bva nga muvhuso wa vhukoḽoni u swika nga muvhuso wa tshiṱalula, zwithu zwo mbo ḓi ṋaṋa zwi tshi ya,” hu amba Khanyisa.
-
“Zwino ni nga kona u amba uri ho itea mini nga ḽa 9 Ṱhangule 1956?” hu amba Lerato musi vha tshi swika ḽaiburari.
-
“Ni fanela u livhuwa nḓivho yanga ya ḓivhazwakale!” hu amba Khanyisa.
6
Musi vhe ḽaiburari, vha dzula ṱafulani ḽi re khoneni. Khanyisa a bvela phanḓa a tshi tou hevhedza.
-
“Nga vho 1950, milayo ya tshiṱalula yo vha i tshi khou konḓisela vhathu vhatswu vhutshilo.
-
Vhutshilo ho vha vhu tshi konḓa zwihuluhulu kha vhafumakadzi vha vhathu vhatswu. Nahone vha gwalaba!” hu amba Khanyisa, a tshi khou ambela nṱha.
7
“Nga 1956, vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe vha dzudzanya matshi muhulwane u lwisanaho na milayo miswa ya dzibasa ye ya vha yo itelwa vhafumakadzi.
-
Matshi wo dzudzanyelwa u vha nga ḽa 9 Ṱhangule.
-
Vhafumakadzi vha vhathu vhatswu na vhatshena vha bvaho shangoni ḽoṱhe vho matsha vha ya Pretoria Union Buildings u itela Mugwalabo wa Vhafumakadzi.”
8
“Ḽo vha ḽi ḓuvha ḽavhuḓi! Vhafumakadzi vha ṱoḓaho u vha 20000 vho ḓa u matsha.
-
Vhe vha ranga phanḓa kha wonoyu mugwalabo ndi Lillian Ngoyi, Sophia Williams, Helen Joseph, Rahima Moosa, na Bertha Gxowa. Muṅwe na muṅwe o vha o dzudzanyea na u ḓiimisela.
-
Vho isa mabammbiri a zwigidi a zwililo muvhusoni. Mabammbiri eneo o vha a tshi khou lwisana na milayo ya dzibasa.”
9
“Ho itea mini nga murahu?” hu vhudzisa Lerato. “Vho ima vha lindela minista muhulwane. Vho ima vho sokou ṅoo lwa mimunithi ya 30, vho lindela.
-
Vhafumakadzi vha zwigidi zwa fumbili, zwo vha zwo vhifha! Ha ngo ḓa u ṱangana navho,” hu fhindula Khanyisa.
-
“Goswi!” hu fhindula Lerato.
-
“Nga murahu, vhafumakadzi vha thoma u imba,” hu amba Khanyisa.
10
“Musi vho ima vhoṱhe na u tikedzana, vhafumakadzi vho vhona maanḓa a maipfi avho, na maanḓa a u fhumula havho,” hu ṱalutshedza Khanyisa.
-
“Vha imba vha tshi ri, ‘Wathinta abafazi, Wathint’ imbokodo, Uzakufa!’
-
‘Na rwa mufumakadzi, zwi fana na musi no rwa tombo, ni ḓo pwaṱukanywa!”
11
“Matshi wa Vhafumakadzi ndi mugwalabo wa ndeme kha ḓivhazwakale yashu.
-
Nga murahu ha demokirasi, ḽa 9 Ṱhangule ḽo vha holodei ya lushaka, ḓuvha ḽine ra ṱhonifha na u pembelela mishumo ya vhafumakadzi kha lushaka.
-
Ri pembelela uri vhafumakadzi vha na pfanelo dzo engedzeaho zwino u fhira tshifhingani tsho fhiraho,” hu phetha Khanyisa.
12
Lerato a ri, “Iyoo, ni fanela u vha no wana A, kha hoyo mushumo!”
-
“Ee, ndo vha ndo ṱuṱuwedzwa nga vhafumakadzi vhanzhi vha mangadzaho na vha re na maanḓa kha ḓivhazwakale yashu.
-
Tshivhindi tshavho na zwe vha zwi swikelela zwi a ṱuṱuwedza!” hu fhindula Khanyisa. A engedza, “Lerato, nṋe na inwi ri nga vha vhenevho vhafumakadzi vha tshifhingani tshi ḓaho!”
13

——Dzimbudziso


  1. Ndi ngani vhafumakadzi vho ita mugwalabo nga 1956?
  2. Vho gwalaba nga nḓila-ḓe?
  3. Ndi vhonnyi vharangaphanḓa vha matshi?
  4. Wanani zwo engedzeaho nga ha vhenevha vhafumakadzi.
  5. Ndi mishumo ifhio ya vhafumakadzi kha lushaka? Mishumo ya vhanna ndi ifhio? Ṱalutshedzani uri ndi ngani ni tshi humbula nga u ralo.
14

——Bugu dza tsielano iyi


  • Ḓuvha ḽa Vhupfumedzani
  • Ḓuvha ḽa Mbofholowo
  • Ḓuvha ḽa Vhufa
  • Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhathu
  • Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi
  • Ḓuvha ḽa Vhashumi
  • Ḓuvha ḽa Vhaswa
15

——


Heyi bugu ya nganea yo itwa na u ṅwalwa sa tshipiḓa tsha phurodzhekthe ya ZenexUlwaziLwethu ya bugu dza u vhala ya 2020.
16
Attribution CC BY
Your attribution should include the following:
Title: Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi
Author/s: Thelma Mhlari
Translator/s: Tshedza Tlhako
Illustrator/s: Khanyisa Masemola
Assurer/s: Doris Manyamalala
Language: Tshivenḓa

© Zenex Foundation - Saide 2024

CC BY includes the following elements:
 BY   – Credit must be given to the creator