Lilanga Labomake
Thelma Mhlari
Khanyisa Masemola


ENingizimu Afrika umhlaka-9 Ingci uliholide lesive. ULilanga Labomake leligujwa velonkhe.
-
Lencwadzi yetindzaba ikhuluma ngemlandvo walelolanga, kanye nekutsi yini lelenta libaluleke ngisho nalamuhla.
1
Lerato naKhanyisa bahamba kanyekanye baya kumtapotincwadzi nasekuphume sikolo. Bayokwenta imisebenti yabo yasekhaya.
-
“Wentani namuhla?” kubuta Khanyisa.
-
Lerato uyaphendvula, “Kufanele ngifundze ngeLilanga Labomake. Ngicabanga kutsi kuyindzaba lengesimnandzi.”
2
“Hhayi bo! phela lendzaba leyo imnandzi kabi,” kusho Khanyisa.
-
Uyachubeka, “Thishela wetfu wasiniketa lomsebenti loyo ngethemu leyengcile. Nami bengitsi angeke ngiwujabulele. Kepha asengikucocele kutsi yini lengayifundza ngeLilanga Labomake!”
-
“Ngilalele!” kuphendvula Lerato.
3
“ENingizimu Afrika ngabo-1950, kusandza kucala lubandlululo,” Khanyisa ucala kukhuluma.
-
“Hulumende welubandlululo bekafuna kutsi bonkhe bantfu labamnyama baphatse ‘emapasi’, ema-ID.
-
Hulumende wemakoloni besekavele awushayile umtsetfo wekuphatfwa kwemapasi. Bantfu labamnyama bebangakwati kuhamba ngekukhululeka.”
4
“Kusukela ngabo-1912, bomake bebasolo babhikisha ngenca yalomtsetfo wemapasi eNingizimu Afrika.
-
Nga-1913, licembu labomake lebebaholwa nguCharlotte Maxeke, bashisha emapasi abo embikwemahhovisi amasipala. Balwa nemaphoyisa!”
5
“Kusukela kuhulumende wemakoloni kudzimate kufike kuhulumende welubandlululo, timo betiya tiba timbi kakhulu,” kusho Khanyisa.
-
“Nyalo ungangicocela yini ngaloko lokwenteka ngemhlaka-9 Ingci 1956?” kusho Lerato njengobe bafika kumtapotincwadzi.
-
“Kufanele ungibonge ngekutsi ngiyawati umlandvo!” kusho Khanyisa.
6
Bafika kumtapotincwadzi bahlala etafuleni lelisekhoneni. Khanyisa wachubeka acoca akhulumela phasi.
-
“Ngabo-1950 imitsetfo yelubandlululo beyenta kuphila kwebantfu labamnyama kube lukhuni kakhulu.
-
Kuphila bekumatima ikakhulukati kubomake labamnyama. Kungako babhikisha!” kusho Khanyisa, asakhulumela etulu.
7
“Nga-1956, bomake baseNingizimu Afrika bahlela imashi lenkhulu lebeyilwa nekusebenta kwemtsetfo wemapasi kubomake.
-
Bomake labamnyama nalabamhlophe labasuka kuto tonkhe tindzawo eveni baya ePitoli kute bahlanganyele kuleMashi Yabomake Etindlini Tembuso.”
8
“Bekulilanga lelihle! Bomake labangaba ti-20,000 bahlanganyela kulemashi.
-
Lebebahola kulemashi bekunguLillian Ngoyi, Sophia Williams, Helen Joseph, Rahima Moosa, kanye naBertha Gxowa. Bonkhe bebatiphetse kahle futsi batimisele.
-
Batsatsa tikhalo letitinkhulungwane lebetivela kubantfu batinika hulumende. Letikhalo betimelene nemtsetfo wemapasi.”
9
“Manje, yini leyenteka ngemuva kwaloko?” kubuta Lerato.
-
“Bema balindza ndvunankhulu. Bema babindza dvu imizuzu le-30, balindzile.
-
Bomake laba-20 000, bekumatima! Kepha akazange ete kutokhuluma nabo,” kusho Khanyisa.
-
“Ligwala!” kuphendvula Lerato. “Ngemva kwaloko, bomake bacala kuhlabela,” kusho Khanyisa.
10
“Njengobe bebeme kanyekanye, labomake bebawati emandla emavi abo, kufake ekhatsi nemandla ekubindza kwabo,” kuchaza Khanyisa.
-
“Bahlabela batsi, ‘Watsintsa bafati, Watsintsa imbokodvo, Utokufa!’
-
‘Nawutsintsa umuntfu lomsikati, kufana nekutsintsa imbokodvo, utopitjitwa!’”
11
“LeMashi Yabomake ingumbhikisho lobaluleke kakhulu emlandvweni wetfu.
-
Nasekufike intsandvo yelinyenti, umhlaka-9 Ingci waba liholide lesive, lokulilanga lesihlonipha ngalo bomake siphindze sihloniphe indzima lebalulekile yabomake emphakatsini.
-
Siyajabula ngesizatfu sekutsi bantfu labasikati sebanemalungelo lamanyenti nyalo kwendlula esikhatsini lesengcile,” kuphetsa Khanyisa.
12
Lerato utsi, “Ha, kufanele kutsi watfola A kuleyo asayimenti!”
-
“Yebo, kwangikhutsata kufundza ngalabomake labahle futsi labanemandla labasemlandvweni wetfu. Sibindzi sabo nekuphumelela kwabo kuyakhutsata!” kuphendvula Khanyisa.
-
Uyengeta, “Lerato, mine nawe singaba bomake labanjalo bakusasa!”
13

Imibuto


  1. Yini leyenta bomake babhikisha nga-1956?
  2. Babhikisha njani?
  3. Bobani labebahola kulemashi?
  4. Tfola lokwengetiwe ngalomunye walabomake.
  5. Iyini indzima yabomake emphakatsini? Iyini indzima yabobabe emphakatsini? Chaza sizatfu lesikwenta ucabange kanjalo.
  6. Tfola lokwengetiwe ngabomake labatsatfu labadvumile emhlabeni. Yini lebenta badvume?
  7. Chaza kutsi kungani kuba khona emandla nakunebunye.
  8. Ngutiphi letinye tinsayeya bomake labahlangabetana nato eNingizimu Afrika?
14

Tincwadzi letikuloluchungechunge


  • Lilanga Lekubuyisana
  • Lilanga Lenkhululeko
  • Lilanga Lemagugu
  • Lilanga Lemalungelo Eluntfu
  • Lilanga Labomake
  • Lilanga Letisebenti
  • Lilanga laLabasha
15


Lendzaba icanjwe yaphindze yabhalwa njengencenye yephrojekthi yetintfo tekufundza te-Zenex Ulwazi Lwethu nga-2020.
16
Your attribution should include the following:
Title: Lilanga Labomake
Author/s: Thelma Mhlari
Translator/s: Simangele Khoza
Illustrator/s: Khanyisa Masemola
Assurer/s: Mduduzi Benjie Shongwe
Language: Siswati

© Zenex Foundation - Saide 2025 (Updated Edition)

CC BY includes the following elements:
 BY   – Credit must be given to the creator