Lexi i xitori xa Mulalo Doyoyo, un’wana wa mutumbuluxi na n’watisayense wa Afrika-Dzonga.
-
Vatumbuluxi i vanhu lava ehleketaka na ku endla swilo swo hambanahambana swintshwa.
-
Mulalo u tirhisa sayense na thekinoloji ku endla swilo ku pfuna vanhu na mbangu.
1
“Ndzi lava ku mi hlamusela hi munjhiniyara loyi a nga na ndhuma yo tumbuluxa. Munhu loyi u tswariwile eVondwe,” ku hlamusela Mudyondzisi Mary.
-
“Vondwe hi le kwihi ka Mudyondzisi?” ku vutisa Lulama.
-
“Hi le matikoxikaya ya le ka xa xifundzakulu xa Limpopo,” ku hlamula Mudyondzisi.
2
“Mulalo Doyoyo u tswariwile hi siku ra 13 Mhawuri 1970. A mi ri kwihi hi 1970?” ku vutisa Mudyondzisi Mary.
-
“Mudyondzisi, a hi nga ri kona hi 1970,” ku hlamula Jack hi ku hleka.
-
“Mulalo u sungule eVondwe hi 1977,” i mudyondzisi a yaka emahlweni.
3
“Loko a nghena eMbilwi, u rhandzile dyondzo ya sayense na vunjhiniyara,” ku hlamusela Mudyondzisi Mary.
-
“Xana vunjhiniyara i yini?” ku vutisa mudyondzisi.
-
“I sayense na thekinoloj swi hlanganile,” ku hlamula Nkoka.
-
“I ku endla michini, miako na swilo swin’wana,” ku hlamula Kulani.
4
“Hinkwenu mi vulavula ntiyiso. Vanjhiniyara va tumbuluxa na ku endla michini, switirhisiwa na miako. Va tirhisa sayense na thekinoloji,” ku vula Mudyondzisi.
-
“Endzhaku ko heta xikolo xa sekondari, Mulalo u ve a kuma nseketelo wa timali ku ya dyondza Vunjhiniyara eYunivhesiti ya Kapa,” Mudyondzisi u ya emahlweni.
5
“Loko a ha ri eyunivhesiti, Mualo u simeka nhlangano wa Temescial.
-
Temescial swi yimele ‘Thekinoloji, vutshunguri na sayense swa hinkwavo.’
-
Nhlangano wu hlohlotela vana eka dyondzo ya sayense, thekinoloji, vunjhiniyara na matematiki.
-
Hi ta kuma swo tala hi mhaka leyi.”
6
“Loko a heta digiri ya yena yo sungula, Mulalo u yile eAmerika. U dyondzile na ku dyondzisa kwale.
-
U dyondzisile Sayense na Matematiki. Xana Matematiki i yini?” ku vutisa Mudyondzisi Mary.
-
“I dyondzo ya tinhlayo, swivumbeko na tipatironi,” ku hlamula Akani.
7
“Hi swona sweswo wena Akani,” ku vula Mudyondzisi.
-
Kutani a ya emahlweni na xitori xa yena.
-
“Mulalo u endle vudokodela. Hi yona digiri ya le henhla leyi, PhD. Endzhaku ka yona u vuriwa dokodela. I mutikoti wa swa vunjhiniyara.”
8
“Sweswi ndzi nga si mi byela hileswi Mulalo a swi tumbuluxeke, yimani ndzi mi byela hi xitirhisiwa xo aka lexi vuriwaka semende,” ku vula Mudyondzisi.
-
“Semende yi na maribye ma layimi lama tirhisiwaka eka miako.
-
Ribye leri ri ceriwa emigodini, ri siriwa ri va swiphemu switsongo ivi ri hisiwa ku endla semende.”
9
“Vadyondzi, Mulalo u tumbuluxile xitirhisiwa xo aka lexi nga riki na maribye. Xi endliwe hi nkuma na malakatsa man’wana.
-
Leswi swi vula leswaku swa koteka ku endla semende u nga tirhisi ribye ra layimi kusuka ehansi. Mbangu a wu vaviseki.”
10
“Mulalo u tlhele a tumbuluxa muchini wo endla switina lowu nga dyiki mati no tirhisa gezi ro tala. Phela mati ma kala!”
-
“A hi fanelangi ku siya tipompi ti nga pfariwangi,” ku vula Jack.
-
“Hi swona wena Jack. I vutihlamuleri bya hina ku hlayisa mati,” ku engetela Lulama.
11
“Se ndzi heta xitori xa mina hi xithuthuthu xa hayidirojeni. Mulalo u rhandza ku hlohlotela vana. Xithuthuthu xi thyiwile Ahifambeni.
-
Mulalo u tumbuluxile xithuthuthu lexi na valavisisi van’wana,” ku vula Mudyondzisi.
-
“Xithuthuthu xa hayidirojeni, swa tsakisa leswi! ku vula Kulani.” “Ahifambeni!” ku vula Nkoka.
12
“Ina, A hi fambeni hi ya endla vunjhiniyara hi tumbuluxa swilo swa kahle!” ku vula Kulani.
-
“A hi tirhiseni Sayense na Thekinoloji ku ololoxa swiphiqo na ku tiphina!” ku vula Nkoka.
-
“Ndza swi tiva leswaku xitori xa Mulalo xi ta mi hlohlotela!” ku vula Mudyondzisi Mary a karhi a n’wayitela.
13
——Nghingiriko
Xana u lava ku dyondza yini? Hikokwalaho ka yini u tsakela ku dyondza swona?
U vona wonge i ncini i yini xi endleke leswaku Mulalo a rhandza Sayense na Vunjhiniyara?
Lavisisa hi tinxaka to hambana xa vunjhiniyara.
Lavisisa hi hi vatumbuluxi van’wana va Afrika.
Xana swilo leswi Mulalo a swi tumbuluxeke swi wu hlayisa njhani mbango?
Xana STEM i yini? Hlamusela leswaku ha yini swi ri swa nkoka.
Handle ka Yunivhesiti ya Kapa, kuma tiyunivhesiti tin’wana ta nkombo ta Afrika-Dzonga leti dyondzisaka vu-injhiniyara.
Hlamusela leswaku hikokwalaho ka yini mati ma ri xitirhisiwa lexi kayivelaka.
14
——Tibuku leti nga eka nongokoko lowu
Andile Mji
Asnath Mahapa
Bongani Mayosi
Charlotte Maxeke
Mmantsane Moche Diale
Mulalo Doyoyo
Tebello Nyokong
Tshilidzi Marwala
15
——
Xitori lexi xi tshuriwile na ku tsarisa hi Xitsonga tanihi phurojeke ya switirhisiwa swo hlaya wa Zenex Ulwazi Lwethu hi 2020.
16
Your attribution should include the following: Title: Vutlharhi bya Mulalo Doyoyo Author/s: Arnold Mushwana Illustrator/s: Thulisile Shongwe Assurer/s: Bongani Maluleke Language: Xitsonga