John Kani, vho bva dindini ḽa ṋowa vha fhedza vhe khosi
Ndivhuho Mutsila
Vusi Malindi
Tshivenḓa
Longer paragraphs

——


Tshiṱori tsha bugu iyi tshi amba nga Vho Bonisile John Kani.
-
Vho bebwa nga ḽa 30 Ṱhangule 1943 ngei New Brighton, ḓoroboni ya Gqeberha. Lutamo lwavho lwa u tamba matambwa na lwa zwiṱori lwo vhonala vha tshee muṱuku.
-
Musuhana uyu wa Kapa Vhubvaḓuvha o aluwa a vha mutambi, muṅwali na mulangavhatambi a re muḓivhalea ḽifhasini ḽoṱhe.
1
Makhulu wa Vho Kani ndi vhone vhe vha vha thetshedza lutamo lwa zwiṱori.
-
Vho vha anetshela ngano nnzhi na u vha funza u shumisa ngelekanyo kha u sika zwiṱori.
-
Madekwana maṅwe na maṅwe, vha sa athu eḓela, makhulu wavho vho vha vha tshi vha anetshela zwiṱori zwi no tshuwisa.
-
Zwiṱori zwa muloi wa maṋo malapfulapfu na ṋala ndapfundapfu!
2
Ḽiṅwe ḓuvha, makhulu wavho vha ri Vho Kani vha anetshele tshiṱori.
-
Vho Kani vha thoma nga heyi nḓila, “Kale-kale ho vha hu na muṅwe mukegulu we a vha a tshi ṱoḓa vhana vha tshi anetshele ngano.”
-
Vho Kani vho takadzwa nga u anetshela zwiṱori. Vho mbo thoma u tamba kha matambwa a tshikolo.
-
Ḽitambwa ndi tshiṱori tshi no tambiwa nga vhatambi.
3
Vhatambi vha a kona u shandula maipfi avho na kuambele vha ḓiita vhabvumbedzwa vho fhambanaho. Vha tamba sa vhabvumbedzwa kha matambwa kana fiḽimu.
-
Musi Vho Kani vha tshee muswa, vho vha vha tshi ya fiḽimuni vhe na khonani dzavho dzi sa pfi English zwavhuḓi.
-
Vho vha vha tshi ḓologela khonani dzavho mufhindulano wa English, vha tshi khou ḓiita vhabvumbedzwa vha re kha fiḽimu.
4
Musi vho no phasa Sekondari ya Nṱha, Vho Kani vho ya vha shuma femeni.
-
Vho dzhoina tshigwada tsha vhatambi, vhe vha vha vha tshi shuma mishumo yo fhambanaho. Vhunzhi havho vho vha vhe Vharema.
-
Vho Kani vha ri, “Ro vha ri sa tou vha tshigwada tsha ḓirama fhedzi. Ro vha ri maswole a tshiṱeidzhini. Ro shumisa matambwa kha u lwa na u vhaisiwa.”
5
Nga tshenetsho tshifhinga, Vho Kani vho vha vhe khonani khulu na mutambi a no pfi Winston Ntshona. Vha thoma u ṅwala vhoṱhe matambwa. Vho vha vhe kha tshigwada tsha ḓirama tsha Serpent Players.
-
Ṱano ḽa u thoma ḽa tshigwada itshi ḽo tambelwa dindini ḽa kale ḽa ṋowa ḽi re Vhugalaphukha ngei Gqeberha.
-
Ndi ngazwo vho ḓivhidza uri vha pfi Serpent Players. Dzina Serpent ḽi amba ṋowa.
6
Mukuvhanganyi wa tshigwada tsha Serpent Players ho vha hu mutambi-muṅwali Athol Fugard.
-
Vho Athol, Vho Kani na Vho Ntshona vho shuma vhoṱhe kha u ṅwala matambwa mavhili a ndeme miṅwahani ya 1970.
-
Matambwa aya a amba nga u vhaiswa ha Vharema Vha Afrika Tshipembe nga apariṱeiṱi.
-
Matambwa aya a pfi Sizwe Banzi is Dead na The Island.
7
Sizwe Banzi is Dead ḽi amba nga ha milayo ya basa, musi Vharema vha tshi tea u tshimbila vhe na ḽiṅwalwa ḽi no pfi ḓompasa.
-
Sizwe Banzi ha koni u wana mushumo ngauri ha na phemithi basani yawe.
-
The Island ḽi amba nga vhanna vhavhili vha re Robben Island, dzhele i no ḓivhea ya zwivhotshwa zwa polotiki.
8
Nga 1975 ngei New York, Vho Kani na Vho Ntshona, vho wina Tony Award dza Sizwe Banzi Is Dead na The Island.
-
Tony Award ndi pfufho i re na ndeme ḽifhasini ḽoṱhe ya u konesa u tamba thyetha. (Matambwa a tambelwa thyetha.)
-
Nga 1977, Vho Kani vho thoma u shuma na mutshimbidzi wa thyetha Barney Simon.
9
Vho Kani na Vho Barney vho thoma Market Theatre Laboratory, i re tshipiḓa tsha Market Theatre ngei Johannesburg.
-
Laboratory iyi i gudisa vhathu u shuma thyetha, nga mannḓa kha u vha vhatambi.
-
Nga 2014 dzina ḽayo ḽo vho pfi John Kani Theatre, zwi tshi edzisela dzina ḽa mutambimakone uyu.
10
Nga 2002, Vho Kani vho ṅwala ḽitambwa ḽa u tou thoma vhe vhoṱhe. Ḽi pfi Nothing but the Truth, ḽi amba nga Afrika Tshipembe ḽa musi apariṱeiṱi yo no fhela.
-
Kha miṅwaha minzhi, vho tamba kha matambwa o fhambanaho sa, Othello nga William Shakespeare, Miss Julie nga August Strindberg.
11
Vho Kani vho tamba na kha matambwa a TV na kha dzifiḽimu. Nga 2016, vho tamba sa King T’Chaka of Wakanda kha fiḽimu ya Captain America: Civil War.
-
Nga murahu ha miṅwaha mivhili, vho tamba hafhu sa King T’Chaka of Wakanda kha fiḽimu ya Black Panther.
-
Vho ita uri luambo lwa Tshithosa lu ambiwe sa luambo lwa Wakanda!
12
Nga 2005 Vho Kani vho ṋewa pfufho ya The Order of Ikhamanga nga Muvhuso wa Afrika Tshipembe.
-
Ndi pfufho ya vhukoni ha nṱha kha masia a vhutsila, sa tsumbo, kha thyetha, maṅwalwa, muzika, kana vhuvhigamafhungo.
-
Ṋamusi Vho Kani vha kha ḓi tamba, u ṅwala na u wina zwinzhi kha thyetha.
13

——Vho John Kani vha amba zwi tevhelaho nga ha vhukoni havho:


  1. “Vhutsila, thyetha, u ṅwala na u tamba zwi ita uri ndi kone u pfesesa zwine zwa khou bvelela mbiluni yanga, tshivhindini tsha muya wanga.”
  2. Ni vhona u nga vha khou amba uri mini?
  3. Ambani na vhaṅwe ngazwo.
14

——Mbudziso


  1. Ndi nnyi we a ṱuṱuwedza Vho John Kani uri vha takalele u anetshela zwiṱori nga matambwa? Ndi nga mini ni tshi ralo?
  2. Ṱalutshedzani zwine vhathu vha tevhelaho vha ita: mutambi, muṅwali wa matambwa, mutshimbidzi.
  3. Ni vhona u nga dzina ḽa tshigwada tsha ḓirama tshi no pfi The Serpent Players ḽo bva ngafhi?
  4. Wanani uri hune na dzula hone hu na tshigwada tsha thyetha naa.
  5. Vhatambi vha matambwa vha vha hani na bvumo mushumoni wavho?
  6. Mavhonele aṋu ndi afhio nga vhatambi vha matambwa na vhaimbi?
  7. Vho-John Kani vha ri, “Ro shumisa vhutsila u amba nga ha zwithu zwo khakheaho.” Ndi zwifhio zwithu zwo khakheaho zwine vha nga vha vho amba ngazwo?
  8. Ni humbula uri ndi ngani vhathu vha tshi shumisa vhutsila u itela u amba nga ha zwithu zwo khakheaho tshitshavhani?

15

——


Tshiṱori itshi tsho sikiwa na u ṅwalwa nga Tshivenḓa, sa tshipiḓa tsha thandela ya matheriaḽa a u vhala ya Zenex Ulwazi Lwethu ya 2021.
16
Attribution CC BY
Your attribution should include the following:
Title: John Kani, vho bva dindini ḽa ṋowa vha fhedza vhe khosi
Author/s: Ndivhuho Mutsila
Illustrator/s: Vusi Malindi
Assurer/s: Doris Manyamalala
Language: Tshivenḓa

© Zenex Foundation - Saide 2025

CC BY includes the following elements:
 BY   – Credit must be given to the creator