John Kani, vho bva dindini ḽa ṋowa vha fhedza vhe khosi
Ndivhuho Mutsila
Vusi Malindi
Tshivenḓa
Longer paragraphs

——


Tshiṱori tsha bugu iyi tshi amba nga Vho Bonisile John Kani.
-
Vho bebwa nga ḽa 30 Ṱhangule 1943 ngei New Brighton, ḓoroboni ya Gqeberha. Lutamo lwavho lwa u tamba matambwa na lwa zwiṱori lwo vhonala vha tshee muṱuku.
-
Musuhana uyu wa Kapa Vhubvaḓuvha o aluwa a vha mutambi, muṅwali na mulangavhatambi a re muḓivhalea ḽifhasini ḽoṱhe.
1
Makhulu wa Vho Kani ndi vhone vhe vha vha thetshedza lutamo lwa zwiṱori.
-
Vho vha anetshela ngano nnzhi na u vha funza u shumisa ngelekanyo kha u sika zwiṱori.
-
Madekwana maṅwe na maṅwe, vha sa athu eḓela, makhulu wavho vho vha vha tshi vha anetshela zwiṱori zwi no tshuwisa.
-
Zwiṱori zwa muloi wa maṋo malapfulapfu na ṋala ndapfundapfu!
2
Ḽiṅwe ḓuvha, makhulu wavho vha ri Vho Kani vha anetshele tshiṱori.
-
Vho Kani vha thoma nga heyi nḓila, “Kale-kale ho vha hu na muṅwe mukegulu we a vha a tshi ṱoḓa vhana vha tshi anetshele ngano.”
-
Vho Kani vho takadzwa nga u anetshela zwiṱori. Vho mbo thoma u tamba kha matambwa a tshikolo.
-
Ḽitambwa ndi tshiṱori tshi no tambiwa nga vhatambi.
3
Vhatambi vha a kona u shandula maipfi avho na kuambele vha ḓiita vhabvumbedzwa vho fhambanaho. Vha tamba sa vhabvumbedzwa kha matambwa kana fiḽimu.
-
Musi Vho Kani vha tshee muswa, vho vha vha tshi ya fiḽimuni vhe na khonani dzavho dzi sa pfi English zwavhuḓi.
-
Vho vha vha tshi ḓologela khonani dzavho mufhindulano wa English, vha tshi khou ḓiita vhabvumbedzwa vha re kha fiḽimu.
4
Musi vho no phasa Sekondari ya Nṱha, Vho Kani vho ya vha shuma femeni.
-
Vho dzhoina tshigwada tsha vhatambi, vhe vha vha vha tshi shuma mishumo yo fhambanaho. Vhunzhi havho vho vha vhe Vharema.
-
Vho Kani vha ri, “Ro vha ri sa tou vha tshigwada tsha ḓirama fhedzi. Ro vha ri maswole a tshiṱeidzhini. Ro shumisa matambwa kha u lwa na u vhaisiwa.”
5
Nga tshenetsho tshifhinga, Vho Kani vho vha vhe khonani khulu na mutambi a no pfi Winston Ntshona. Vha thoma u ṅwala vhoṱhe matambwa. Vho vha vhe kha tshigwada tsha ḓirama tsha Serpent Players.
-
Ṱano ḽa u thoma ḽa tshigwada itshi ḽo tambelwa dindini ḽa kale ḽa ṋowa ḽi re zuu ngei Gqeberha. Ṱano ḽa u thoma ḽa tshigwada itshi ḽo tambelwa dindini ḽa kale ḽa ṋowa ḽi re Vhugalaphukha ngei Gqeberha.
-
Ndi ngazwo vho ḓivhidza uri vha pfi Serpent Players. Dzina Serpent ḽi amba ṋowa.
6
Mukuvhanganyi wa tshigwada tsha Serpent Players ho vha hu mutambi-muṅwali Athol Fugard.
-
Vho Athol, Vho Kani na Vho Ntshona vho shuma vhoṱhe kha u ṅwala matambwa mavhili a ndeme miṅwahani ya 1970.
-
Matambwa aya a amba nga u vhaiswa ha Vharema Vha Afrika Tshipembe nga apariṱeiṱi.
-
Matambwa aya a pfi ‘Sizwe Banzi is Dead’ na ‘The Island’.
7
‘Sizwe Banzi is Dead’ ḽi amba nga ha milayo ya basa, musi Vharema vha tshi tea u tshimbila vhe na ḽiṅwalwa ḽi no pfi ḓompasa.
-
Sizwe Banzi ha koni u wana mushumo ngauri ha na phemithi basani yawe.
-
‘The Island’ ḽi amba nga vhanna vhavhili vha re Robben Island, dzhele i no ḓivhea ya zwivhotshwa zwa polotiki.
8
Nga 1975 ngei New York, Vho Kani na Vho Ntshona, vho wina Tony Award dza ‘Sizwe Banzi Is Dead’ na ‘The Island’.
-
Tony Award ndi pfufho i re na ndeme ḽifhasini ḽoṱhe ya u konesa u tamba thyetha. (Matambwa a tambelwa thyetha.)
-
Nga 1977, Vho Kani vho thoma u shuma na mutshimbidzi wa thyetha Barney Simon.
9
Vho Kani na Vho Barney vho thoma Market Theatre Laboratory, i re tshipiḓa tsha Market Theatre ngei Johannesburg.
-
Laboratory iyi i gudisa vhathu u shuma thyetha, nga mannḓa kha u vha vhatambi.
-
Nga 2014 dzina ḽayo ḽo vho pfi John Kani Theatre, zwi tshi edzisela dzina ḽa mutambimakone uyu.
10
Nga 2002, Vho Kani vho ṅwala ḽitambwa ḽa u tou thoma vhe vhoṱhe. Ḽi pfi ‘Nothing but the Truth’, ḽi amba nga Afrika Tshipembe ḽa musi apariṱeiṱi yo no fhela.
-
Kha miṅwaha minzhi, vho tamba kha matambwa o fhambanaho sa, “Othello” nga William Shakespeare, ‘Miss Julie’ nga August Strindberg.
11
Vho Kani vho tamba na kha matambwa a TV na kha dzifiḽimu. Nga 2016, vho tamba sa King T’Chaka of Wakanda kha fiḽimu ya ‘Captain America: Civil War’.
-
Nga murahu ha miṅwaha mivhili, vho tamba hafhu sa King T’Chaka of Wakanda kha fiḽimu ya ‘Black Panther’.
-
Vho ita uri luambo lwa Tshithosa lu ambiwe sa luambo lwa Wakanda!
12
Nga 2005 Vho Kani vho ṋewa pfufho ya The Order of Ikhamanga nga Muvhuso wa Afrika Tshipembe.
-
Ndi pfufho ya vhukoni ha nṱha kha masia a vhutsila, sa tsumbo, kha thyetha, maṅwalwa, muzika, kana vhuvhigamafhungo.
-
Ṋamusi Vho Kani vha kha ḓi tamba, u ṅwala na u wina zwinzhi kha thyetha.
13

——Vho John Kani vha amba zwi tevhelaho nga ha vhukoni havho:


  1. “Vhutsila, thyetha, u ṅwala na u tamba zwi ita uri ndi kone u pfesesa zwine zwa khou bvelela mbiluni yanga, tshivhindini tsha muya wanga.”
  2. Ni vhona u nga vha khou amba uri mini?
  3. Ambani na vhaṅwe ngazwo.
14

——Mbudziso


  • Ndi nnyi we a ṱuṱuwedza Vho John Kani uri vha takalele u anetshela zwiṱori nga matambwa? Ndi nga mini ni tshi ralo?
  • Ṱalutshedzani zwine vhathu vha tevhelaho vha ita: mutambi, muṅwali wa matambwa, mutshimbidzi.
  • Ni vhona u nga dzina ḽa tshigwada tsha ḓirama tshi no pfi ‘The Serpent Players’ ḽo bva ngafhi?
  • Wanani uri hune na dzula hone hu na tshigwada tsha thyetha naa.
15

——


Tshiṱori itshi tsho sikiwa na u ṅwalwa nga Tshivenḓa, sa tshipiḓa tsha thandela ya matheriaḽa a u vhala ya Zenex Ulwazi Lwethu ya 2021.
16
Attribution CC BY
Your attribution should include the following:
Title: John Kani, vho bva dindini ḽa ṋowa vha fhedza vhe khosi
Author/s: Ndivhuho Mutsila
Illustrator/s: Vusi Malindi
Assurer/s: Doris Manyamalala
Language: Tshivenḓa

© Zenex Foundation - Saide 2024

CC BY includes the following elements:
 BY   – Credit must be given to the creator